Empathie en compassie, zoek de verschillen?

Vandaag dan toch nog met enige vertraging een reactie op het derde en laatste artikel van Bram Hengeveld waarin hij zich onder andere afvraagt of compassie volgens mijn lezing alleen voor de doelgroep chronische zorgvragers als instrument kan worden ingezet; in hoeverre het een probleem is dat zorgverleners zich in hun werk soms afsluiten; en of etiquette een voorwaarde is voor compassie. Interessante vragen die uiteraard om reactie vragen!

De vraag of liever gezegd de conclusie dat compassie als instrument beperkt blijft voor chronisch zieke zorgvragers, wil ik toch graag tegenspreken. In mijn betoog stel ik dat compassie een passende reactie is bij blijvend verlies. Dat wil niet zeggen dat compassie alleen bij blijvend verlies gepast is. Wat ik hier aan probeer te geven is dat het van belang lijkt om onderscheid te maken tussen wat je zou kunnen noemen klein leed en groot leed. Klein leed, zoals een gebroken been, de bekende blindedarm operatie (hoewel ik me realiseer dat je daar ook iets blijvend kwijt raakt, maar ik geloof toch niet dat iemand het erg zal missen om zonder blindedarm door het leven te moeten), zijn vervelend, naar, kunnen pijnlijk zijn maar gaan weer over zonder veel nare consequenties. Groot leed houdt wel verlies in dat blijft, dat elke dag weer meegedragen moet worden. Dergelijk leed is van een andere orde. Compassie is in die situaties meer nodig, overigens zonder onderscheid te maken tussen verschillende soorten blijvend leed, omdat blijvend leed nu eenmaal erger is. Daarmee is compassie nodig voor veel zorgvragers. Voor kankerpatiënten bijvoorbeeld omdat die, zelfs bij genezing, nog altijd moeten leven met de angst of de kanker niet terugkomt. Voor CVA patiënten, trauma-patiënten of patiënten na een hartinfarct wanneer er op een of andere manier restverschijnselen zijn. Denk ook aan psychiatrische cliënten die dagelijks met hun ziekte moeten leven. En zo zijn er teveel patiënt categorieën om hier op te noemen. Het punt is dat ernstig leed niet te wegen is in een vergelijking maar zich wel onderscheidt van klein leed.  
Dan het onderzoek van Cheng (2007) dat aangeeft dat acupuncturisten zich afsluiten tijdens hun pijnlijke werk. Ze 'zetten hun spiegelneuronen dus even uit' om het populair te stellen. Ik vind het onderzoek wat mager om generaliserend te stellen dat artsen en verpleegkundigen (in het onderzoek deden toch geen reguliere artsen en/of verpleegkundigen mee?) leren om, in de loop van hun carrière, minder emotioneel betrokken te zijn. Ik erken dat dit bij sommige zorgverleners gebeurt, maar ik heb in mijn onderzoek ook genoeg zorgverleners gesproken die aangaven dat zij juist in de loop van hun werkende leven meer emotioneel betrokken zijn bij hun zorgvragers. Uit het onderzoek blijkt dat dit 'afsluiten' vooral bij het verrichten van  pijnlijke handelingen plaatsheeft. Ik heb daarom eigenlijk weinig toe te voegen aan de conclusie die in het artikel zelf wordt getrokken:

'With experience, the acupuncturists know that their actions are painful for their patients and have learned to repress their own automatic responses to the sight of pain. That may sound cold, but it's essential for operating a successful practice.'

Is etiquette een voorwaarde voor compassie? Ik moet zeggen dat ik het begrip etiquette nog niet eerder ben tegengekomen in relatie tot compassie, en ik heb toch aardig wat literatuur verwerkt in de afgelopen jaren. Wel wordt het begrip respect genoemd, dat wellicht te relateren valt aan etiquette, maar dat vraagt nader onderzoek lijkt me. Empathie is wel een begrip dat steeds in relatie met compassie wordt benoemd. Veelal wordt empathie als synoniem van compassie benoemd. Dit gebeurt ook in Empathy or Etiquette. Daar wordt een affectief, cognitief en gedragsaspect en de wederkerigheid van empathie benoemd. Deze aspecten zijn kenmerkend voor een emotie wanneer je een emotie opvat als een intelligent oordeel, zoals bijvoorbeeld Nussbaum dat doet. Het blijft uiteraard een semantische kwestie maar ik zou empathie, of inleving toch graag willen reserveren voor de beschrijving van het neutrale vermogen om je in de ander te verplaatsen. Empathisch vermogen betekent dat je het in huis hebt om je te kunnen inleven, je kunt het, maar dat is nog niet hetzelfde als ook daadwerkelijk invoelen, er over nadenken en bewust naar handelen en in je gedrag je meegevoel, mededogen laten zien. Compassie kun je daarnaast ook als samengesteld geheel van communicatieve vaardigheden en gedrag verwoorden zoals in de zeven dimensies die ik in mijn  onderzoeksresultaten heb beschreven. Het vermijden van oogcontact of het 'over het hoofd van een patient' spreken, de voorbeelden in het artikel, kun je natuurlijk als een gebrek aan etiquette of beleefdheid bestempelen maar even zo goed als een gebrek aan communicatieve vaardigheden. Bepaald specifiek gedrag is wel vaker onderdeel van meerdere fenomenen. Of etiquette daarmee voorwaarde voor compassie is, zou toch nader onderzoek vergen vermoed ik, wie biedt zich aan?